Cengiz Han, Doğu Sibirya topraklarında Deli-ün Boldok’ta dünyaya geldi. Babası Moğolların reisi Yesügay Bahadır, annesi Houlen Ece’dir. Babası oğluna doğmadan önce mağlup ettiği Tatar kabilesi reisi Timuçin’in (demirci) adını koydu. Timuçin on üç yaşında babasını kaybetti. Babasına tabi olan kabileler tarafından terkedilerek yalnız bırakıldılar. Cengiz’in nişanlı olduğu Börte-Fuçin Merkitler tarafından esir alındı; Kerayit Hükümdarı Ong-Han’a (Tuğrul) hediye olarak takdim edildi. Ong Han’da Yegüsay Bahadır’ın müttefiki olduğu için Börte-Fuçin’i Timuçin’e gönderdi.
Timuçin, babasının ölümünden sonra birçok kabileler ile mücadele etti ve bu yıllar içerisinde bazı vasıflar kazandı. 1195 yılında çok sayıda kabile Cengiz’e katıldı. 1197’de Merkitler’i mağlup etti ve Merkit beyini öldürdü. Timuçin, Enkiras, Tayciyutlar, Kataginler, Dörmenler ve Salciyut kabilelerini savaşlarda yendi. Nayman Hükümdarını Buyruk Hakan’ı bozguna uğrattı.
Timuçin, 1206 yılında bozkır hükümdarlarını hakimiyeti altına aldı. Aynı yıl yapılan Onon ırmağı kıyısında gerçekleştirilen kurultayda kendisine “Cengiz” (göklerin oğlu, mükemmel savaşçı, cihan hükümdarı) unvanıyla kağan ilan edildi. 1219’da Harzemşahlar’ın Otrar valisi, Cengiz Han’a bağlı Müslümanlardan oluşan ticaret kervanını yağmalattı ve kervancıları öldürttü. Cengiz, Semerkant, Buhara ve Merv şehirlerini teslim aldı. Tarihçi Cüveyni’ye göre bu savaşlarda 1.300.000’den fazla insan öldürüldü. Nişabur’da intikam hırsıyla kediler ve köpekler bile katledildi.
Cengiz Han, savaş dâhisiydi. Savaşlarda kullandığı teknoloji çağının ilerisindeydi. Yüksek fiziki güce ve sarsılmaz bir iradeye sahipti. Hainleri asla affetmezdi. Örgütlenme yeteneği, disiplinli ve süratli hareketi sayesinde savaşlardan zaferle ayrıldı. Devlet “Cengiz Han” yasaları ile yönetilirdi. Bu yasalarda zina, sapıklık, hırsızlık, soygun, büyü gibi suçların cezası idamdı.
Cengiz, 18 Ağustos 1227’de öldü. Mirasını ise sadece Türk eşi Börte’ye bıraktı. İmparatorluğunu ise 4 oğlu ve torunlarına bıraktı. Çağatay Hanlığı, Hülagu’nun İlhanlı’sı, Batu’nun Altın Orda’sı ve Kubilay’ın Çin’de kurduğu Yuan Hanedanlığı torunları tarafından yönetildi. Cengiz’in genleri Timur’da ve Babür’de tekrar vücut buldu.
Cengiz Han heykeli, Moğolistan’ın Başkenti Ulan Batur
MUHAMMED YENİGÜL/ AVAZTÜRK